عید غدیر، نه تنها اعلام امامت، بلکه احیای امت و تبلور ولایت الهی در ساختار جامعه انسانی بود. ولایت دو ساحت دارد: ولایت طولی که از خدا تا نایب معصوم امتداد می‌یابد، و ولایت عرضی که با پیوند دل‌های مؤمنان و همدلی امت شکل می‌گیرد. تحقق غدیر، در گرو امت‌سازی است؛ چرا که امامت بدون امت، در حاشیه می‌ماند و ولایت الهی، بی‌پشتوانه مردمی، به ظهور نمی‌رسد.
غدیر، تنها نام یک واقعه نیست، بلکه تبلور حقیقتی است که پیام‌آور رحمت، رسول خاتم (ص)، آن را به‌مثابه رکن جامعه‌سازی، بر بلندای تاریخ بشر فریاد زد. این عید آسمانی، نه صرفاً اعلام امامت، که احیای امت بود؛ امتی که باید بستر تجلی ولایت حق می‌گشت.
بسیاری در پاسخ به این پرسش که «آیا در غدیر، امامت احیا شد یا امت؟» به خطا، تنها از امامت سخن می‌گویند، حال آنکه امامت امیر مؤمنان، علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)، از ازل، چه در عالم ناسوت و چه در ساحت ملکوت، در زمره مقدرات الهی بوده است. آیه شریفه «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» نه تنها ابلاغ رسالت بود، بلکه در همان گام نخست، اعلان ولایت نیز رقم خورد. در تمام بیست‌وسه سال رسالت، در حوادثی همچون لیلة المبیت و حدیث منزلت «أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی»، ولایت علی (ع) بارها و بارها تصریح شده بود.
در ساحت ملکوت نیز، حدیث معراج گواهی بی‌مانند است؛ آن‌گاه که پیامبر اعظم (ص) در آسمان چهارم به صف انبیاء رسید، از ایشان پرسید: «بم بُعثتم؟ بم نُشرتم؟» آنان همگی، به زبان واحد، پاسخ دادند: «بعثنا و نشرنا لنقرّ لک یا محمد بالنبوّة، و لعلي بن أبي طالب بالإمامة». ما به نبوت رسیدیم با پذیرش نبوت تو و امامت علی (ع).
همان ولایتی که امام صادق (ع) فرمود: «ولایتُنا ولایتُ الله، التی لم یَبعث نبیّاً قط إلا بها». هیچ پیامبری مبعوث نگشت جز بر شالوده این ولایت. پس امامت و ولایت، نه امری مردمی، که مشیتی الهی و سریان‌یافته در هستی است. نه انتخاب مردمان به آن مشروعیت می‌دهد و نه انکارشان از آن می‌کاهد.
اما آنچه در غدیر رخ داد، چیزی فراتر از صرف اعلام ولایت بود؛ در آن روز، دو گونه ولایت تبیین شد: ولایت طولی و ولایت عرضی.
ولایت طولی، از ذات اقدس الهی آغاز می‌شود، به پیامبر، سپس امام معصوم و در نهایت به نایب معصوم می‌رسد. «أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم» – این زنجیره مقدس، ستون‌های حاکمیت الهی را بنیان می‌نهد. امام صادق (ع) در «مقبوله عمر بن حنظله» فرمودند: «من فقیه را ولی شما قرار داده‌ام»؛ این همان ادامه مسیر ولایت طولی است.
اما برای اینکه این حکومت محقق شود، باید ولایت عرضی نیز شکل بگیرد. اگر امامت نگین انگشتر باشد، ولایت عرضی همان رکاب آن است. پیامبر اکرم (ص) در غدیر، نگین ولایت را بر رکاب امت نشاند. جامعه‌ای از صد و بیست هزار نفر را ساخت که یک‌به‌یک، زن و مرد، آمدند و بیعت کردند.
در ولایت عرضی، مؤمن بر مؤمن ولایت دارد. «المؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیاء بعض»؛ در این ولایت، شرط عدالت نیست. همین که فردی در بستر امت اسلامی تنفس می‌کند، حق دارد امر به معروف کند و از منکر باز دارد؛ حق دارد بگوید: «من بر تو ولایت دارم». غیبت، تهمت و بی‌تفاوتی، دشمنان این ولایت‌اند؛ چون آن را تضعیف کرده و پیوند امت را می‌گسلند.
در سقیفه، ولایت علی کنار زده نشد، چراکه جعل الهی است و مقابله با آن بی‌ثمر است؛ بلکه امت را از او جدا کردند. در فتنه ۸۸ نیز، این امت بود که نادیده گرفته شد. هر جا امت کنار رود، امام به غیبت می‌رود؛ چنان‌که علی (ع) بیست‌وپنج سال، در سکوت و خانه‌نشینی زیست؛ نه به دلیل فقدان امامت، بلکه به‌خاطر نبود امت.
کسی از امام صادق (ع) پرسید: «چرا قیام نمی‌کنید؟» امام نپرسید: «آیا شب‌ها بیدارید و نماز شب می‌خوانید؟» بلکه فرمود: «اگر یکی از شما به دیگری نیاز داشته باشد، آیا می‌تواند بی‌اجازه از مال او بردارد و رفع حاجت کند؟» پاسخ شنید: «خیر». فرمود: «پس وقت ظهور نیست».
ولایت تام، آن‌گاه ظهور می‌کند که ولایت عرضی شکل گیرد؛ وقتی مردم، آینه‌دار محبت و مهر و مسئولیت نسبت به یکدیگر باشند. آنجا که بسته معیشتی بی‌نام و نشان به خانواده‌ای می‌رسد؛ آنجا که مؤمنی از جان خویش برای ناموس دیگری مایه می‌گذارد – چون شهید حمیدرضا الداغی – همان‌جاست که ولایت عرضی تجلی می‌یابد.
غدیر، ساختار امامت را معرفی کرد؛ اما تحقق آن، با امت‌سازی ممکن است. در کوفه، چون امت فراهم آمد، حسین بن علی (ع) آهنگ ظهور کرد. ابن‌زیاد، آگاه از این حقیقت، امت را هدف گرفت تا امام را زمین‌گیر کند. امام خمینی (ره) نیز از ۱۵ خرداد تا ۲۲ بهمن، امت ساخت تا پرچم نیابت از امام عصر (عج) را برافرازد.
امروز نیز اگر طالب احیای غدیر هستیم، باید امت را احیا کنیم؛ و احیای امت، یعنی بازسازی جمهوریت، همدلی و انسجام مردمان. وقتی در موکب اربعین، بی‌هیچ چشم‌داشتی، میوه‌ای به زائری داده می‌شود، گویی امت می‌گوید: «خانه من، خانه توست؛ دارایی من، فدای راه تو».
در کلام امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب، همواره بر حضور مردم تأکید شده است. راهپیمایی‌ها، تشییع شهدا، نمازهای جمعه و اعتکاف، همگی جلوه‌های ولایت عرضی‌اند. حتی اگر خطیب جمعه عادل نباشد، حضور در نماز جمعه واجب است، چراکه این ستون جامعه‌سازی، باید استوار بماند.
در پایان، آنان که دغدغه احیای غدیر را دارند، باید بدانند: احیای غدیر، با احیای امت ممکن است؛ و امت، با پیوند دل‌ها، با ایثار و گذشت، با اتحاد و همدلی ساخته می‌شود.
- خطبه اول نمازجمعه 23 خرداد 1404
